ก. อสฺสาทนิทฺเทสวณฺณนา

[189] อสฺสาทนิทฺเทเส อสฺสทฺธิยสฺส อนุปฏฺฐานนฺติ อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ปสาทนียสุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต ตตฺถ โยนิโสมนสิการํ พหุลีกโรโต จ อสฺสทฺธิยสฺส อนุปฏฺฐานํ โหติฯ อสฺสทฺธิยปริฬาหสฺส อนุปฏฺฐานนฺติ เอตฺถ อสฺสทฺธสฺส สทฺธากถาย ปวตฺตมานาย ทุกฺขํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ อสฺสทฺธิยปริฬาโหฯ อธิโมกฺขจริยาย เวสารชฺชนฺติ สทฺธาวตฺถุวเสน วา ภาวนาย วา วสิปฺปตฺตสฺส สทฺธาปวตฺติยา วิสารทภาโว โหติฯ สนฺโต จ วิหาราธิคโมติ สมถสฺส วา วิปสฺสนาย วา ปฏิลาโภฯ สุขํ โสมนสฺสนฺติ เอตฺถ เจตสิกสุขภาวทสฺสนตฺถํ โสมนสฺสวจนํฯ สทฺธินฺทฺริยสมุฏฺฐิตปณีตรูปผุฏฺฐกายสฺส กายิกสุขมฺปิ ลพฺภติเยวฯ สุขโสมนสฺสสฺส ปธานสฺสาทตฺตา ‘‘อยํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ อิมินาว นเยน เสสินฺทฺริยสฺสาทาปิ โยเชตฺวา เวทิตพฺพาฯ

ข. อาทีนวนิทฺเทสวณฺณนา

[190] อาทีนวนิทฺเทเส อนิจฺจฏฺเฐนาติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อนิจฺจฏฺเฐนฯ โส อนิจฺจฏฺโฐ สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโวติ วุตฺตํ โหติฯ อิตรทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิเม สมุทยตฺถงฺคมสฺสาทาทีนวา โลกิยอินฺทฺริยานเมวาติ เวทิตพฺพาฯ

ค. นิสฺสรณนิทฺเทสวณฺณนา

[191] นิสฺสรณนิทฺเทเส อธิโมกฺขฏฺเฐนาติอาทีสุ เอเกกสฺมิํ อินฺทฺริเย ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจวีสติ นิสฺสรณานิ มคฺคผลวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถ ตโต ปณีตตรสทฺธินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภาติ ตโต วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตสทฺธินฺทฺริยโต มคฺคกฺขเณ ปณีตตรสฺส สทฺธินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภวเสนฯ ปุริมตรสทฺธินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหตีติ ตสฺมิํ มคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยํ ปุริมตรโต วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตสทฺธินฺทฺริยโต นิกฺขนฺตํ โหติฯ อิมินาว นเยน ผลกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยมฺปิ อุภยตฺถ เสสินฺทฺริยานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

[192] ปุพฺพภาเค ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหีติ ปฐมชฺฌานูปจาเร ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ปฐมชฺฌานาทิอฏฺฐสมาปตฺติวเสน อฏฺฐ นิสฺสรณานิ, อนิจฺจานุปสฺสนาทิอฏฺฐารสมหาวิปสฺสนาวเสน อฏฺฐารส นิสฺสรณานิ, โสตาปตฺติมคฺคาทิวเสน อฏฺฐ โลกุตฺตรนิสฺสรณานิฯ เอวํ ฌานสมาปตฺติมหาวิปสฺสนามคฺคผลวเสน จตุตฺติํส นิสฺสรณานิ ปุริมปุริมสมติกฺกมโต นิทฺทิฏฺฐานิฯ เนกฺขมฺเม ปญฺจินฺทฺริยานีติอาทีนิ ปน สตฺตติํส นิสฺสรณานิ ปฏิปกฺขปหานวเสน ปฏิปกฺขโต นิทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถ เนกฺขมฺมาทีสุ สตฺตสุ สตฺต นิสฺสรณานิ อุปจารภูมิวเสน วุตฺตานิ, ผลานิ ปน ปฏิปกฺขปหานาภาวโต น วุตฺตานิฯ

[193] ทิฏฺเฐกฏฺเฐหีติ ยาว โสตาปตฺติมคฺคา ทิฏฺฐิยา สห เอกสฺมิํ ปุคฺคเล ฐิตาติ ทิฏฺเฐกฏฺฐาฯ เตหิ ทิฏฺเฐกฏฺเฐหิฯ โอฬาริเกหีติ ถูเลหิ กามราคพฺยาปาเทหิฯ อณุสหคเตหีติ สุขุมภูเตหิ กามราคพฺยาปาเทหิเยวฯ สพฺพกิเลเสหีติ รูปราคาทีหิฯ เตสุ หิ ปหีเนสุ สพฺพกิเลสา ปหีนา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพกิเลเสหี’’ติ วุตฺตํฯ อวุตฺตตฺถานิ ปเนตฺถ ปทานิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวาติฯ สพฺเพสญฺเญว ขีณาสวานํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺจินฺทฺริยานีติ ‘‘อธิโมกฺขฏฺเฐนา’’ติอาทีสุ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ ฐาเนสุ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน ปญฺจินฺทฺริยานิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ ขีณาสวานํ ยถาโยคํ ตโต ตโต นิสฺสฏานิ โหนฺติฯ อิมสฺมิํ วาเร ปฐมํ วุตฺตนยา เอว ยถาโยคํ ขีณาสววเสน วุตฺตาฯ

กถํ ปเนตานิ นิสฺสรณานิ อสีติสตํ โหนฺตีติ? วุจฺจเต – มคฺคผลวเสน วุตฺตานิ ปญฺจวีสติ, สมติกฺกมวเสน วุตฺตานิ จตุตฺติํส, ปฏิปกฺขวเสน วุตฺตานิ สตฺตติํสาติ ปฐมวาเร สพฺพานิ ฉนฺนวุติ นิสฺสรณานิ โหนฺติ, เอตานิเยว ทุติยวาเร ขีณาสวานํ วเสน ทฺวาทสสุ อปนีเตสุ จตุราสีติ โหนฺติฯ อิติ ปุริมานิ ฉนฺนวุติ, อิมานิ จ จตุราสีตีติ อสีติสตํ โหนฺติฯ กตมานิ ปน ทฺวาทส ขีณาสวานํ อปเนตพฺพานิ? สมติกฺกมโต วุตฺเตสุ มคฺคผลวเสน วุตฺตานิ อฏฺฐ นิสฺสรณานิ, ปฏิปกฺขโต วุตฺเตสุ มคฺควเสน วุตฺตานิ จตฺตารีติ อิมานิ ทฺวาทส อปเนตพฺพานิฯ อรหตฺตผลวเสน วุตฺตานิ กสฺมา อปเนตพฺพานีติ เจ? สพฺพปฐมํ วุตฺตานํ ปญฺจวีสติยา นิสฺสรณานํ มคฺคผลวเสเนว ลพฺภนโตฯ

อรหตฺตผลวเสน นิสฺสรณานิ วุตฺตาเนว โหนฺติ ฯ เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมํ ปน ผลสมาปตฺติํ อุปริมา อุปริมา น สมาปชฺชนฺติเยวาติ เหฏฺฐา ตีณิปิ ผลานิ น ลพฺภนฺติเยวฯ ฌานสมาปตฺติวิปสฺสนาเนกฺขมฺมาทีนิ จ กิริยาวเสน ลพฺภนฺติฯ ปญฺจปิ เจตานิ อินฺทฺริยานิ ปุพฺพเมว ปฏิปกฺขานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา ปฏิปกฺขโต นิสฺสฏาเนว โหนฺตีติฯ

ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[194] ปุน อญฺญํ สุตฺตนฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อินฺทฺริยวิธานํ นิทฺทิสิตุกาโม ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ โสตาปตฺติยงฺเคสูติ เอตฺถ โสโต อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, โสตสฺส อาปตฺติ ภุสํ ปาปุณนํ โสตาปตฺติ, โสตาปตฺติยา องฺคานิ สมฺภารานิ โสตาปตฺติองฺคานิฯ โสตาปนฺนตาย ปุพฺพภาคปฏิลาภองฺคานิฯ สปฺปุริสสํเสโว โสตาปตฺติองฺคํ, สทฺธมฺมสฺสวนํ โสตาปตฺติองฺคํ, โยนิโสมนสิกาโร โสตาปตฺติองฺคํ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ โสตาปตฺติองฺคํ, อิมานิ จตฺตาริ โสตาปตฺติองฺคานิฯ เสสา เหฏฺฐา วุตฺตา เอวฯ อิทญฺจ อิเมสํ อินฺทฺริยานํ สกวิสเย เชฏฺฐกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ